Tequio: Yerli Topluluklardaki Yapı Taşı

Oaxaca’ya gitmemin esas sebebi yerli halkların oluşturduğu topluluk dinamiklerinden ilham almaktı. 4 gün boyunca bu dinamiklerin izini sürdüm ve önüme çıkan herkesi büyük bir merakla dinledim. Ancak esas bilgi Meksika’ya dönüş yolunda gerçekleşti. Yanıma outran orta yaşlı bir adam, tesadüf bu ya Oaxaca’nın köylerinden birinden geliyordu: Linaje del tilgahete, Oaxaca’da bulunan Ocatlon vadisindeki bir Zapotek köyü. Ben kendisine sormadan kendisi anlatmaya başladı. Bütün bunlarla ilgilendiğimi nereden biliyorsun diye sorduğumda ise bizim Türkçedeki ‘öğrenmeye istekli öğrencinin öğretmen ayağına gelir’ deyimi ile aynı anlama gelen bir cümle telafuz etti İspanyolcada. Şaşkınlığım daha da artmıştı. O otobüs yolculuğunda öğrendiklerimi hiç bir zaman unutmayacağım. Buyrun sizler de o büyülü geceye ortak olun:

Tequio: Oaxaca’da yaşayan yerli halkın çoğu Zapotek. ‘Tequio’ da Zapotek bir kelime. Meksika yerli halkının topluluğa, dayanışmaya ve paylaşmaya dayalı geleneklerinden birini bir kelimede açıklamanın bir yolu da diyebiliriz. Yerli halkın çokça yaşadığı Oaxaca’da hala uygulanmaya devam eden geleneğe göre, toplulukta yapılması gereken bir görevin topluluk tarafından gerçekleştirilmesi için sunulan servislere verilen ad tequio. Bu bir okul yapmak, duvar boyamak, park temizlemek vs. her şey olabilir. Belirlenen görev için her aileden bir kişi yeteneğini veya sağlayabileceği materyali hediye ediyor topluluğa. Toplulukta 14 yaşını geçen herkes tequio gerçekleştiriyor.  Bazı köylerde yaklaşık her hafta ve ayrıca ihtiyaç duyulan zamanlarda bir tequio gerçekleşmekte. Böylelikle yapılması gereken iş bir arada gerçekleştirilirken topluluk bağları da güçlenmiş oluyor. Latin Amerika’da farklı ülkelerde farklı kelimelerle kullanılan ayni, minka, tequio Anadolu’daki imece ile aynı duyguyu uyandırdı bana. Hayvanların sembolik anlamlarının önemli bir anlam ifade ettiği Zapotek kültüründe Tequio’yu temsil eden hayvan ise salyangoz.

Yerli toplulukların bir üyesi olan bu kişiden tequio’nun ve topluluk dinamiklerinin hikayesini dinlerken söylediği şu cümle tüm yapıyı özetlemekteydi: ‘Bu sistem yıkılırsa, köy kültürünü kaybeder ve sonunda köy de yıkılır.’

Bir topluluk yapısını ayakta tutmakta bu kadar büyük öneme sahip bir kavramın etrafında bulunan diğer dinamiklere bakmak, topluluğu anlamak için çok değerliydi. O yüzden sorularım çoğaldıkça çoğaldı ve gece uzadıkça uzadı:

Topildeo: Tequio adı verilen servislerin oluşturduğu ve toplulukta güveni sağlamak için kullanılan bir kavram. Topildeo’yu temsil eden hayvan ise kartal veya jaguar.

Tiotilca: Zapotek toplumundaki topluluğun danışmanlık görevi verdiği kişi. 40-60 yaşları arasında olan bu kişinin görevi toplulukta oryantasyonu ve devamlılığı sağlamak. Hayatında kötü bir dönemden geçen ve iyi insan olma sorumluluğunu yerine getiremeyen bir kişiyi hayal edin, ona doğru yolu gösterme görevi tiotilcanındır. Aynı zamanda topluluktan bir ihtiyacınız olduğunda tiotilcaya gidersiniz ve o konu ile ilgili kimleri harekete geçireceğini bilir. Topildeoyu düzenleyen de tiotilcadır. Belirli bir topildeoda kimlerin görev alabileceğini en iyi onlar bilir. Topluluktaki tek tek herkesin değerini ve olma biçimini bilir ve topildeo için koordinasyonu sağlar. Tiotilcayı temsil eden hayvan yılandır.

Chagol: 50-80 yaşları arasında bulunan ruhsal rehber. Bu kişi büyücü değildir. Toplulukta çok değerli bir görevi vardır: ritueller, kutlamalar, düğünler, cenazeler düzenlemek chagolun görevidir. Aynı zamanda toplulukta bir kişi diğerine karşı kötü duygular hissettiğinde chagola gelir ve chagol iki kişi arasında ara bulucu görevini üstlenir. Chagolu temsil eden hayvan armadillo’dur.

Tiotilca ve chagolun topluluğa sağladıkları servisler de birer tequiodur ve topildeonun parçasıdır.

Guelaguetza: Kendine yetmek zorunda olmadığın bir toplulukta yaşamak nasıl bir duygu? Kendine yetmek yerine etrafındakilerin zenginliklerini seninle paylaşmasına izin vermek? Karşılıklılık, topluluk ile bağlanma, güven hissi…Bunların hepsini birlikte getirebilen bir his kendine yetmek zorunda olmama hissi.

Oaxaca yerli halkı için düğünler ve cenazeler topluluk için önemli olan, tek bir ailenin tek başına karşılayamayacağı ve karşılaması gerekmeyen olaylardır. Bizim de çorbada tuzumuz bulunsun diyen topluluk üyeleri düğün veya cenaze ailesinin ihtiyacı olanları karşılayabilecekleri kadar sağlıyorlar. Bu sırada alınan tüm hediyeler, hediyeyi alan aile tarafından hediyeyi veren kişinin ihtiyacı olduğunda karşılığının ödenerek, dayanışma kültürünün devam etmesi için listede tutulur.

Bu geleneğe ‘guelaguetza’ deniyor Zapotek dilinde. Oaxaca’da her yıl ilk mısır hasadı sonrası gerçekleşen festival de ismini bu gelenekten alıyor. Çevre köylerden gelen yerli halk, hasatlarını, neşelerini, müziklerini ve danslarını da birlikte getirerek paylaşım kültürünün en güzel örneklerinden birini tecrübe ediyorlar. Oaxaca’da bu turistik bir meta haline gelmeye başlasa da  Guelaguetza topluluk kültürünün en güzel parçalarındandır.

Topluluk olmanın olmazsa olmazlarından biri de kutlamalar. Tüm topluluk yılda 3 kez kutlama yapmak için bir araya gelir. Zapotek halkının yıl, ay ve takvim kavramı alıştığımızın aksine farklı özellikler gösterir. Zapotek takvimine gore, her ay 20 gündür ve her bir gün farklı bir hayvan ile sembolize edilir. Bir yıl 265 günden oluşur. Topluluk ekinlerin toplanması ile ekinlerin paylaşılması ve şükran günü olan 24 Haziran’ı, 2 Kasım ölüler gününü hasat ve toprağa tohum atıldığı tarih olan 3 Mayıs’ı tüm topluluk üyeleri ile doyasıya kutlar.

Otobüs yolculuğu boyunca Zapotek takvimi, kullanılan hayvanların sembolik anlamlarına kadar birbirinden ilginç bir çok bilgi öğrendim. Artık ikimizde konuşmaktan ve yorgunluktan bitap düştüğümüzde sıra uyumaya gelmişti. Doğanın tesadüfleri ile bana gönderdiği öğretmenim uyumadan önce artık unutmayacağım bir Zapotek duasını bana hediye etti:

‘Güneş seni aydınlatsın

Suyun hiç eksik olmasın

Toprak ihtiyacın olanı versin

Rizgar seni kaderine götürsün’

…

Oaxaca’da Bir Gün…

Oaxaca, yerli halkları, artesanal (el işleri) üretimi, toplulukları ve sanatçıları ile ünlü Meksika’ya otobüsle 6,5 saat uzaklıkta bir şehir.  4 gün kaldığımız Oaxaca’da ilham dolu  bir gün!

Sabah Unitierra’ya doğru yolculuğa çıktık. Öğrenmeyi sorgulayan ve farklı öğrenme kavramları üzerine teknikler geliştiren kurumun terasında bulunan bahçede 3 saat boyunca permakültür hakkında konuştuk, bahçenin rutin temizliğini yaptık ve yeni bitkiler diktik.

Sonra yolumuz Hub Oaxaca’ya düştü. Hub kavramı dünyanın her yerine yayılmakta olan sosyal şirketlerin aynı mekanda çalışarak birbirlerini beslemelerine olanak veren yapılar. Hub’da bulunan projelerle tanıştık, uzun muhabbetlere daldık ve öğrendik ki Hub Oaxaca’da zaman bankası sistemini toplulukları arasındaki iletişimi arttırmak için kullanmak istiyor. Biz de bütün tecrübelerimizi onlarla paylaşıp, onlara bir an önce başlayabilmeleri için enerjimizden verdik.

Son olarak da Casitas organizasyonunun birbirinden güzel bisikletlerini incelemeye koyulduk. Bunlar bildiğiniz bisikletlere benzemiyor. Biri çamaşır yıkıyor, biri suyu aşağıdan yukarılara transfer ediyor!

Tüm bunlardan sonra bir bara oturup soğuk Corona’mızı yudumlarken bir yandan da çok tipik bir atıştırmalık yemek olan kızartılmış çekirgeleri yiyerek muhabbete koyulduk!